Muzeum Stutthof w Sztutowie
)
Obóz Stutthof został założony 2 września 1939 roku w obrębie obszaru Wolnego Miasta Gdańsk. Obóz Stutthof stał się od pierwszych chwil swojego istnienia jednym z miejsc, gdzie dokonywała się eksterminacja polskiej inteligencji i Żydów, obywateli Wolnego Miasta Gdańsk oraz mieszkańców polskich miast Pomorza Gdańskiego.
Koncepcja utworzenia u nasady Mierzei Wiślanej obozu, przede wszystkim dla Polaków, powstała jeszcze przed agresją Niemiec na Polskę i była ona zgodna z założeniami polityki antypolskiej i antyżydowskiej.
Obóz Stutthof został przejęty pod względem organizacyjno - administracyjnym przez placówkę gestapo w Gdańsku, jako "obóz pracy wychowawczej". Do końca 1941 roku obóz Stutthof był przede wszystkim miejscem odosobnienia i zagłady. Mieszkańcy Gdańska, Gdyni, Wejherowa, Kartuz, Tczewa zarówno Polacy jak i Żydzi byli, od momentu przybycia do obozu poddawani okrutnemu reżimowi, którego celem było uśmiercenie poprzez nadmierną pracę oraz fizyczne i moralne represje.
)
11 stycznia 1940 roku, na mocy decyzji policyjnego sądu doraźnego, w lesie w pobliżu obozu rozstrzelano 22 działaczy gdańskich i członków Rady Portu i Dróg Wodnych, a 22 marca tego roku dalszych 67 osób. Także w stosunku do pomorskich Żydów do końca 1941 roku władzom obozowym udało się osiągnąć zamierzony cel. Przy życiu pozostało zaledwie kilku Żydów, którzy jako doskonali fachowcy w swoich zawodach, stolarze i szewcy, pracowali na potrzeby załogi obozowej.
Jednocześnie to właśnie ci pierwsi więźniowie weszli w skład komand budowlanych - murarskiego, ciesielskiego, stolarskiego, dekarskiego i blacharskiego, które od 2 września 1939 roku do połowy 1940 r. postawiły 10 baraków w części nazwanej później Starym Obozem. Przy budowie obozu brała również udział grupa więźniów, która zajmowała się ścinaniem drzew w lesie oraz więźniowie zatrudnieni w Transportkolonne, dostarczający drzewo do tartaku, a deski i cegły z pobliskiej cegielni do obozu.
)
Na przełomie 1940 i 1941 roku w części esesmańskiej obozu zbudowano wartownię SS oraz w miejscu budynków Domu Starców i domu wypoczynkowego dla dzieci i matek wielodzietnych, gmach komendantury.
W 1942 roku zapadła decyzja o przejęciu obozu przez Inspektorat Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu pod Berlinem. Jednocześnie rozbudowano obóz tak, aby mógł on pomieścić, obok innych więźniów, 20 000 radzieckich jeńców wojennych. Lokalizacja nowych obiektów przewidziana była w kierunku zachodnim i północnym od istniejącego już obozu. W pierwszej kolejności wybudowano tzw. Nowy Obóz, którego teren otoczono podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego, przy czym zewnętrzne ogrodzenie podłączono pod wysokie napięcie 360 V.
)
Latem 1942 roku przysłano do obozu piec krematoryjny opalany olejem. Ustawiono go na końcu Starego Obozu. Do czasu jego uruchomienia zwłoki zmarłych więźniów wywożono do Gdańska i chowano je na cmentarzu w Gdańsku - Zaspie. Dalsze dwa piece berlińska firma Kori wybudowała na przełomie 1942 i 1943 roku.
W czerwcu 1943 roku obok krematorium rozpoczęto budowę komory gazowej. W suficie komory umieszczono rurę o długości 50 cm, przez którą wrzucano puszki z gazem Cyklonem B.
Obóz nie był w stanie zapewnić nawet podstawowych warunków bytowych dla większości z więźniów. W związku z czym praca, jaką wykonywali więźniowie żydowscy była jedną z metod eksterminacji i prowadziła do biologicznego unicestwienia. Zastosowano także metody )
zagłady bezpośredniej, jak uśmiercanie w komorze gazowej lub zastrzykami z fenolu czy rozstrzeliwanie w krematorium. Do tego szerząca się epidemia tyfusa, jaka wybuchła pod koniec października 1944 roku.
Odizolowani od całego obozu, pozbawieni jakiejkolwiek opieki lekarskiej, Żydzi umierali w ekstremalnych warunkach, leżąc na ziemi pokrytej jedynie słomą. Również na terenie Nowego Obozu zaczął rozprzestrzeniać się tyfus. Z powodu ogromnej śmiertelności na terenie całego obozu zalegające pod barakami zwłoki spalano na stosach całopalnych.
)
Ostatni akt tragedii dla większości więźniów obozu nastąpił dopiero w 1945 roku. W styczniu rozpoczął się tzw. "Marsz Śmierci", czyli ewakuacja lądowa, która objęła około 13.000 więźniów. Osłabieni chorobami i ciężką pracą Żydzi także w tym przypadku stanowili największą liczbę ofiar wśród ewakuowanych więźniów.
Od początku istnienia obozu tj. od września 1939 roku do czasu zakończenia jego zbrodniczej działalności czyli do maja 1945 roku, w obozie zarejestrowano około 110 000 więźniów.
Najliczniejszą grupę narodowościową do połowy 1944 roku stanowili Żydzi. Z poza innych narodowości przeważali Polacy (około 30 do 35 000 osób), następnie Rosjanie, Niemcy, Francuzi i Łotysze, Norwegowie. W wyniku stosowania różnych form eksterminacji na terenie obozu śmierć poniosło około 65 000 więźniów.
